Οι ψευδείς ειδήσεις και ο ρόλος της εκπαίδευσης

Τα Βελεσά είναι μια πόλη 45000 περίπου κατοίκων στο κεντρικό τμήμα της ΠΓΔΜ. Στα τέλη του 2016 έγινε διεθνώς γνωστή συνδέοντας το όνομά της με την εκλογική αναμέτρηση των ΗΠΑ. Σε αυτή την μικρή και ιστορική πόλη ορισμένοι φοιτητές έφτιαξαν περισσότερες από εκατό ιστοσελίδες με θέμα τις αμερικανικές εκλογές, αντέγραφαν ειδήσεις από διάφορες αναξιόπιστες ιστοσελίδες, κατασκεύαζαν μια συνοπτική και αποσπασματική ιστορία, πρόσθεταν στοιχεία δραματοποίησης, διέσπειραν το τελικό προϊόν σε όλα τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και εν τέλει αποκόμιζαν περισσότερα από €4500 μηνιαίως. Κάθε κλικ που δέχονταν οι ιστορίες που κατασκεύαζαν μεταφραζόταν σε διαφημιστικά έσοδα. Τα κίνητρά τους ήταν καθαρά οικονομικά, ωστόσο η δράση τους είχε αντίκτυπο στην πολιτική διαδικασία των ΗΠΑ. Το θέμα των ψευδών ειδήσεων και το κατά πόσο επηρέασαν το τελικό εκλογικό αποτέλεσμα έλαβε τεράστια έκταση στην Αμερική και ξεκίνησε διάλογο σε παγκόσμιο επίπεδο για τον τρόπο που μπορεί το φαινόμενο να αναχαιτιστεί.

Τι είναι οι ψευδείς ειδήσεις;

Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) είναι ιστορίες που κατασκευάζονται με σκοπό να παραπλανήσουν ή να εξαπατήσουν. Εμφανίζονται σε ιστοσελίδες που φαινομενικά μοιάζουν με αυτές των μεγάλων ειδησεογραφικών οργανισμών, χρησιμοποιώντας ταυτόχρονα παραπλήσιες διευθύνσεις για να προσδώσουν μια αίσθηση αληθοφάνειας και να ξεγελάσουν το κοινό (π.χ. abc.com.co). Περιέχουν αρκετά οπτικοακουστικά στοιχεία (εικόνες, γραφήματα, μιμίδια, βίντεο κ.λπ.), ώστε να τραβήξουν την προσοχή, να καταναλωθούν γρήγορα και να διαμοιραστούν με ευκολία. Οι ιστορίες που παράγουν βασίζονται, συνήθως, σε αυθεντικά περιεχόμενα, τα οποία τοποθετούνται σε λάθος πλαίσια, συναρμολογώντας έτσι ένα μεγάλο ψέμα πάνω σε μικρές αλήθειες.

Πάντοτε υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν ψευδείς ειδήσεις. Στον σημερινό, όμως, υπερεπικοινωνιακό κόσμο, όπου η δημοκρατική διαδικασία βασίζεται στην υποδομή των Μέσων και εξαρτάται από την κυκλοφορία έγκυρων και αξιόπιστων πληροφοριών, οι επιπτώσεις του φαινομένου διογκώνονται δραματικά. Πλέον, οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν απειλή για την ίδια τη δημοκρατία, τόνισε ο Μπάρακ Ομπάμα τον Νοέμβριο του 2016 καταδεικνύοντας το μέγεθος και τη σοβαρότητα του προβλήματος.

Τι είναι ο γραμματισμός στα Μέσα;

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, κάθε πολίτης ανεξαρτήτως ηλικίας χρειάζεται να εφοδιαστεί με τις κατάλληλες δεξιότητες που θα τον βοηθήσουν να ατενίζει κριτικά τα μηνύματα των Μέσων και να κινείται έξυπνα στον χαοτικό μηντιακό ωκεανό. Ο νέος γραμματισμός του 21ουαιώνα είναι αναπόφευκτα και αναγκαστικά γραμματισμός στα Μέσα (Media Literacy). Ο γραμματισμός στα Μέσα είναι η ικανότητα αποκωδικοποίησης, αξιολόγησης, ανάλυσης και παραγωγής έντυπων και ηλεκτρονικών Μέσων. Στο επίκεντρο βρίσκεται η ατομική καλλιέργεια κριτικής και αναστοχαστικής στάσης έναντι των μηντιακών κειμένων όλων των ειδών (άρθρα, εικόνες, βίντεο, ηχητικά κ.λπ.), ενώ στο μακροεπίπεδο της κοινωνίας, η διαμόρφωση ενημερωμένων, δημιουργικών και κριτικών πολιτών, οι οποίοι γνωρίζουν πώς δουλεύει το σύστημα και η γλώσσα των Μέσων, χρησιμοποιούν αποδοτικά τις διαθέσιμες τεχνολογίες, αναστοχάζονται τις μηντιακές τους πρακτικές και ασκούν κριτική σε καθετί θεωρείται αυταπόδεικτο ή γίνεται αντικείμενο εξύμνησης.

Σημαντικοί διεθνείς οργανισμοί αναγνωρίζουν επισήμως την κρισιμότητα του γραμματισμού στα Μέσα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, συγκεκριμένα, με έκθεση του 2009 ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη να τον συμπεριλάβουν σε δράσεις της κοινωνίας, ενώ η ΟΥΝΕΣΚΟ υπογραμμίζει ότι η Παιδεία στα Μέσα είναι ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα που βελτιώνει την ποιότητα ζωής και συμβάλλει στην αειφόρο ανάπτυξη, αλλά και στην ενεργό ανάμειξη των πολιτών στα κοινά. Με βάση τα παραπάνω, ο γραμματισμός στα Μέσα αποτελεί βασική δεξιότητα ζωής σ’ έναν κόσμο εκρηκτικής αύξησης και διακίνησης πληροφοριών και ως εκ τούτου είναι καθοριστικό να διδάσκεται από το πρώτο στάδιο της εκπαίδευσης.

Τι μπορεί να κάνει η εκπαίδευση;

Η επίσημη εκπαίδευση οφείλει να προσαρμοστεί στη σύγχρονη εποχή και τις ανάγκες της κοινωνίας εντάσσοντας στα Αναλυτικά Προγράμματα τον γραμματισμό στα Μέσα. Τα παιδιά είναι σημαντικό από το Νηπιαγωγείο να αντιληφθούν τις οικονομικές σκοπιμότητες που επηρεάζουν τα Μέσα και δη τον ρόλο των διαφημίσεων. Μια απλή δραστηριότητα με πολύτιμα οφέλη είναι να διδαχθούν να διαχωρίζουν το περιεχόμενο από τις διαφημίσεις. Να εντοπίζουν, δηλαδή, τις διαφημίσεις και να προβληματίζονται για τον λόγο που εμφιλοχωρούν στα μηντιακά προϊόντα. Στο Δημοτικό, τα παιδιά μπορούν να μελετήσουν συγκεκριμένες ειδήσεις συγκρίνοντας τον τρόπο που παρουσιάζονται στους μεγάλους ειδησεογραφικούς οργανισμούς σε αντιδιαστολή με τις αναξιόπιστες ιστοσελίδες. Για τον σκοπό αυτό, τα παιδιά αξιοποιούν λίστα ελέγχου σημειώνοντας τις παρατηρήσεις τους στα πιο κάτω ενδεικτικά ερωτήματα που καταπιάνονται με την εγκυρότητα, αξιοπιστία, ιδιοκτησία και σκοπιμότητα:

• Ποιο είναι το Μέσο;
• Ποιος είναι ο συγγραφέας;
• Οι πληροφορίες για το θέμα είναι αρκετές;
• Πρόκειται για ισορροπημένο άρθρο ή για άρθρο άποψης;
• Πότε δημοσιεύθηκε η είδηση;
• Πότε ανανεώθηκε για τελευταία φορά η ιστοσελίδα;
• Τι πηγές χρησιμοποιούνται;
• Υπάρχουν παραπομπές;
• Υπάρχουν διαφημίσεις και τι είδους είναι;
• Για ποιο σκοπό δημιουργήθηκε το άρθρο;

Αφού απαντήσουν στα ερωτήματα αποφασίζουν ποιαν πηγή θα εμπιστευθούν και γιατί. Στο Γυμνάσιο και Λύκειο, οι μαθητές είναι σε θέση να προχωρήσουν σε ανεξάρτητη έρευνα διερευνώντας εις βάθος ένα θέμα της επιλογής τους. Συγκεντρώνουν, λοιπόν, υλικό από διάφορα Μέσα γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, το ταξινομήσουν και ελέγχουν την εγκυρότητα κάθε πηγής ξεχωριστά. Σε κάθε περίπτωση, οι μαθητές απευθύνουν ερωτήσεις παρόμοιες με τις πιο πάνω. Η κριτική στάση, εξάλλου, δεν καλλιεργείται με τη στείρα επίκριση των πάντων, αλλά με την ενθάρρυνση των μαθητών να ρωτούν γι’ αυτά που βλέπουν, ακούν, διαβάζουν, ακόμα και για τα δικά τους συστήματα πεποιθήσεων.

Η βιβλιογραφία και η παιδαγωγική ευρηματικότητα προσφέρουν πληθώρα δημιουργικών διδακτικών πρακτικών, τις οποίες κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει στην τάξη του. Αυτό όμως που είναι επείγουσας σημασίας είναι να εισαχθεί και επισήμως ο γραμματισμός στα Μέσα στην εκπαίδευση διαμέσου ενός στρατηγικού πλάνου πνοής. Σε έναν πλήρως μεσοποιημένο κόσμο όπου οι ψευδείς ειδήσεις καθορίζουν εν πολλοίς τη δημοκρατική διαδικασία, η κριτική αντιμετώπιση των ποικίλων μηντιακών μηνυμάτων είναι απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε.

*Του Αντώνη Ζαρίντα