Ο άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή και η αναγκαιότητα της Παιδείας στα Μέσα

Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει στην εποχή που επιτεύχθηκε η πλήρης μεσοποίηση του πολιτισμού, την οποία ο ιστορικός του μέλλοντος θα κατατάξει ανάμεσα σ’ αυτές που τον μετεξέλιξαν αμετάκλητα. Πρόκειται για την εποχή που ο Homo Sapiens συντελεί τη μεγαλύτερη μετανάστευση της ιστορίας του: από τον φυσικό στον ψηφιακό κόσμο. Σ’ αυτή τη μετάβαση, τα Μέσα βρίσκονται στο θεμέλιο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής. Όλες οι σφαίρες της ζωής -εργασία, εκπαίδευση, οικονομία, σχέσεις, οικογένεια, ψυχαγωγία, πολιτειότητα- αναπόφευκτα κι αναγκαστικά βασίζονται στην υποδομή των Μέσων. Ως εκ τούτου, η ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα διαμεσολαβείται και επικαθορίζεται πλήρως από τα Μέσα.

Ο άνθρωπος εν μέσω πληροφοριακής πλημμυρίδας

Τα Μέσα συμβάλλουν στη ραγδαία αύξηση των διαθέσιμων πληροφοριών. Κάθε μέρα δημιουργείται ένα απίστευτο εύρος πληροφόρησης. Υπολογίζεται ότι καταγράφονται 20 εκατομμύρια λέξεις σε κείμενα, τις οποίες για να επεξεργαστεί ο αναγνώστης χρειάζεται 6 εβδομάδες οκτάωρο ημερήσιο διάβασμα με ταχύτητα χιλίων λέξεων το λεπτό. Εάν επιλέξει να ενημερώνεται αποκλειστικά από ένα Μέσο, πάλι θα ευρίσκεται ενώπιον πληροφοριακού κορεσμού. Η Washington Post, για παράδειγμα, δημοσιεύει καθημερινά 500 άρθρα, η Wall Street Journal 240, η New York Times 230. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Τόμας Έρικσεν, Νορβηγός ανθρωπολόγος, ο άνθρωπος αντιμέτωπος με την απεραντοσύνη ενός ωκεανού πληροφορίας, δεν μαθαίνει να κολυμπά. Μαθαίνει απλώς να μην χορταίνει αν δεν τον πιει όλον. Αναπότρεπτα, πίνει και τα απόβλητά του.

Ο άνθρωπος του γρήγορου χρόνου

Σε ένα εικοσιτετράωρο συναντά και προσπαθεί να επεξεργαστεί πολύ περισσότερα πληροφοριακά ερεθίσματα απ’ ότι πριν από 20-30 χρόνια. Αυτό τού προκαλεί την αίσθηση ότι ο χρόνος κυλάει πιο γρήγορα, διότι έτσι τον βιώνει. Είναι τόσο πολλές και ραγδαίες οι εξελίξεις και οι πληροφορίες που καθετί γίνεται παλιό πριν καν γίνει νέο. Κατά τον Τ. Έρικσεν, όλοι έχουν δέκα δευτερόλεπτα να ξοδέψουν, αλλά κανείς ένα ολόκληρο λεπτό. Οι συνέπειες, λοιπόν, του γρήγορου χρόνου είναι πολλές: άγχος, ανασφάλεια, συναισθηματική αδρανοποίηση, αδυναμία προσήλωσης, νέες διαταραχές (π.χ. fear of missing out) κ.ά.. Ενδεχομένως, ο γρήγορος χρόνος να είναι η υποβόσκουσα αιτία όλων των υπαρξιακών προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου. Όλο τρέχει, χωρίς να αποσκοπεί σε ένα τέλος. Κι όλα τρέχουν, ώστε είναι δύσκολο να ζει κανείς στο παρόν.

Ο άνθρωπος παραγωγοκαταναλωτής

Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος -συγχυσμένος και κουρασμένος- κολυμπά σε έναν μιντιακό ωκεανό και μανιωδώς -έως και ψυχαναγκαστικά- καταβροχθίζει ό,τι βρει μπροστά του. Ωστόσο, δεν καταβροχθίζει μόνο, παράγει κιόλας. Στο εξής, όλοι γίνονται παραγωγοκαταναλωτές, αμφισβητώντας τους στατικούς ρόλους, τη φύση της παραδοσιακής επικοινωνίας, αλλάζοντας εν τέλει το ίδιο το μήνυμα. Πομπός και δέκτης δεν έχουν πλέον τις αυτονόητες παραδοσιακές θέσεις στην επικοινωνία, αλλά μέσα σε μια υβριδική κατάσταση εναλλάσσονται και μεταλλάσσονται. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται χειραφετικό, ωστόσο είναι μιντιακά εγγράμματος; Κατανοεί τον τρόπο λειτουργίας του μιντιακού οικοσυστήματος; Μπορεί να αποκωδικοποιεί τα διάφορα μηνύματα; Είναι σε θέση να αναστοχάζεται πάνω στις επιλογές του; Μπορεί να εμπιστευθεί κάτι πέρα από την παραγωγή του;

Ο άνθρωπος στη φυσαλίδα του

Σε μεγάλο βαθμό ο άνθρωπος εμπιστεύεται τη δική του παραγωγή ή την πληροφορία που ταιριάζει με τη δική του προϋπάρχουσα γνώση. Ζει στη δική του αυτάρεσκη πληροφοριακή φυσαλίδα, την οποία υπερασπίζεται με πάθος. Ζει τη δική του μετα-αλήθεια, πιστεύοντας και διαμοιράζοντας αυτά που νιώθει ότι έτσι πρέπει να είναι και χωρίς να πολυενδιαφέρεται για το αν είναι αλήθεια. Αποφεύγει να εκτίθεται στην αντίθετη άποψη, αφού όλη του η ψηφιακή ζωή περιστρέφεται γύρω από το είδωλό του κι από άτομα με κοινές κεντρικές πεποιθήσεις.

Ο άνθρωπος υβρίδιο

Για τον Θεοφάνη Τάση, η εικόνα μας στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης αυτονομείται, γίνεται είδωλο κι εμείς ειδωλολάτρες. Γινόμαστε υβρίδια ενός ενσώματου κι ενός ψηφιακού εαυτού. Επιμελούμαστε με στοργή τον ψηφιακό, κυρίως, εαυτό. Σε κάποιο βαθμό, παραδώσαμε τα αγνά συναισθήματα, τις αρετές και την ενέργειά μας στο ψηφιακό μας είδωλο. Στην αρένα των Μέσων και δη την εν πολλοίς τοξική αρένα των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, χωρίς κριτική ενατένηση, αναστοχασμό και μιντιακή εγγραμματοσύνη, το είδωλό μας κινδυνεύει να αλλοτριωθεί και κατά συνέπεια ο εαυτός μας.

Ο άνθρωπος απέναντι στα Big Media

Στην αρένα αυτή έχει να αντιμετωπίσει την πολιτική οικονομία των Μέσων, η οποία ορίζει το λογοθετικό πλαίσιο, το περιεχόμενο του μηνύματος, την πλαισίωση και το νόημά του. Ο τομέας των Μέσων είναι μια πολύ κερδοφόρα δραστηριότητα με πολιτικές, κοινωνικές κι άλλες προεκτάσεις. Το 90% όσων διαβάζουμε, ακούμε και βλέπουμε ελέγχεται παγκοσμίως από μόνο 6 μιντιακές εταιρείες. Το 1983 το αντίστοιχο 90% της ενημέρωσης, προσφερόταν από 50 διαφορετικές εταιρείες. Όσον αφορά τα ψηφιακά Μέσα και πλατφόρμες, αυτά κυριαρχούνται από το λεγόμενο GAFA, τουτέστιν Google, Apple, Facebook, Amazon. Η Google κυριαρχεί στον τομέα της αναζήτησης με 3,5 δισεκατομμύρια αναζητήσεις καθημερινά. Η Apple το 2016 έγινε η πρώτη εταιρεία που πούλησε περισσότερα από 1 δισεκατομμύρια τηλέφωνα παγκοσμίως. Το Facebook έχει 2.2 δισεκατομμύρια ενεργούς χρήστες, περίπου το 30% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ η Amazon ελέγχει τη μισή αγορά των ΗΠΑ και φιλοδοξεί και του πλανήτη. Αυτές δεν είναι απλώς εταιρείες. Δεν μεταφέρουν απλώς περιεχόμενο. Είναι Μέσα. Παρέχουν τρόπους εκπροσώπησης κι επικοινωνίας. Διαμορφώνουν το περιεχόμενο ανάλογα με τον τρόπο που το παρουσιάζουν, αφού, όπως έδειξε ο Μάρσαλ ΜακΛούαν, το ίδιο το Μέσο είναι, σε τελική ανάλυση, το μήνυμα.

Ο άνθρωπος στη δίνη των fake news

Συνεπώς, το σύγχρονο πεδίο των Μέσων δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως και το πιο δημοκρατικό. Η καθημερινή εμπειρία απέχει κατά παρασάγγας από το καλιφορνέζικο «We the Media». Ενδεχομένως δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας πληθωριστικής ελευθερίας, έναν αισιόδοξο αέρα Σίλικον Βάλεϊ, εντούτοις οι μέθοδοι χειραγώγησης και προπαγάνδας εξακολουθούν να υπάρχουν και μάλιστα έχουν εξελιχθεί τόσο που γίνονται σχεδόν αδιόρατες. Υπάρχουν πολλά είδη μιντιακών μηνυμάτων που στερούνται αξιοπιστίας: πλαστά ή παραποιημένα μηνύματα, ιδεολογικής στράτευσης, θεωρίες συνωμοσίας, ψευδοεπιστήμη, πληρωμένο περιεχόμενο, ψευδείς αναφορές, δημοσιογραφικά λάθη, τρολάρισμα, clickbait, hoaxes κ.ά. Μολαταύτα, ως όρος ομπρέλα χρησιμοποιείται ο όρος fake news, αφού είναι ευρύτερα γνωστός και περιγράφει -έστω κι απλουστευμένα- την παραπληροφόρηση. Κοντολογίς, τα fake news είναι ιστορίες που κατασκευάζονται με σκοπό να παραπλανήσουν ή να εξαπατήσουν. Πάντοτε υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν fake news. Όσο οι άνθρωποι θέλουν να επικοινωνούν μεταξύ τους, άλλο τόσο θα επιχειρούν να πείθουν και να αποσπούν την προσοχή. Την τελευταία δεκαετία, όμως, παρατηρείται δραματική αύξηση στην παραγωγή και διασπορά τους. Είναι γνωστή η περίπτωση της επίδρασης της «βιομηχανίας» των fake news στα Βελεσά, κατά την εκλογική αναμέτρηση των ΗΠΑ το 2016. Τον Μάρτιο του 2020, κατά το πρώτο λοκντάουν, στην Ευρώπη κάθε 3 ώρες ξεπηδούσε κι εξαπλωνόταν μία νέα ιστορία fake news σχετικά με τον κορωνοϊό. Εν ολίγοις, τα fake news αποφέρουν οικονομικό όφελος για τους δημιουργούς τους, χειραγωγούν την κοινή γνώμη, βγάζουν πρόεδρο, παίρνουν όμως και ζωές.

Οι συνέπειες

Ζούμε σε θολούς και χαοτικούς καιρούς που μετασχηματίζουν τον άνθρωπο. Η αιχμή είναι τα Μέσα και γενικά η τεχνολογία. Τα οπτικοακουστικά ερεθίσματα μάς περιλούζουν σαν πλημμυρίδα. Απαιτούν την προσοχή μας -αυτό το πολύτιμο και πλέον σπάνιο αγαθό του ανθρώπου- η οποία συνεχώς μάς διαφεύγει, αφού κατανέμεται σε θραύσματα ταυτόχρονα από δω κι από κει. Παντού και πουθενά, δηλαδή.

Γνωστικά, αυτό σημαίνει ότι ίσως θα αρχίσουμε να χάνουμε την εκπληκτική μας ικανότητα να ακολουθούμε μια συγκροτημένη πορεία σκέψης (ταξινόμηση, ανάλυση, αξιολόγηση, συμπέρασμα), όπως απαιτεί ο γραπτός και προφορικός λόγος. Ο νέος Homo θα έχει σίγουρα πολύ διαφορετικές νοητικές διεργασίες από εμάς τους λεγόμενους Sapiens.

Ψυχολογικά, ο άνθρωπος θα συνεχίσει την πορεία προς την υβριδοποίηση, ως ένα διαιρεμένο εγώ ενός ενσώματου κι ενός ψηφιακού εαυτού. Παρατηρείται, όμως, να επιμελείται περισσότερο την ψηφιακή του εικόνα, την οποία χρησιμοποιεί/φιλτράρει για να κερδίσει κοινωνικό κεφάλαιο (εργασία, σχέσεις, λεφτά κ.λπ.), ως επίσης για να θρέψει τον αυξανόμενο ναρκισσισμό του.

Υπαρξιακά, θα διογκώνεται η δυσπιστία, η σύγχυση, η έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στους γύρω του. Θα νιώθει μικρός Θεός γεμάτος ανασφάλειες. Χωρίς καμία σταθερά, χωρίς κανένα αποκούμπι αξιοπιστίας, θα προσπαθεί να ισορροπεί στο ρευστό πεδίο του να μην ξέρει τι να πιστέψει -ή και να μην θέλει καν να πιστεύει. Έτσι, ενδεχομένως, να οδηγηθεί στον γενικευμένο κυνισμό ή και την κριτική απάθεια.

Δημοκρατικά, ολοένα και περισσότεροι ψηφοφόροι θα παραμένουν αναποφάσιστοι κι εν τέλει θα ψηφίζουν με βάση την τελική εντύπωση, το τελευταίο like, την τελευταία χορηγούμενη ανάρτηση, το κέφι, εν πάση περιπτώσει, του αλγορίθμου. Συν τοις άλλοις, η πόλωση θα αυξάνεται εκθετικά, αφού οι αλγόριθμοι των ΜΚΔ δεν ενθαρρύνουν την έκθεση στην αντίθετη άποψη, με αποτέλεσμα να συνδιαλέγεται με τις φωνές που ήδη συμφωνεί, μένοντας αποκομμένος στη δική του φυσαλίδα.

Εκπαιδευτικά, τα παιδιά και οι νέοι δεν θα μπορούν να αποκωδικοποιούν και να αξιολογούν με επιδεξιότητα τα οπτικοακουστικά μηνύματα που δέχονται. Στον βαθμό που τα Αναλυτικά Προγράμματα παραμένουν εσαεί άκαμπτα, προσηλωμένα στον παραδοσιακό βασικό αλφαβητισμό και συνάμα επιφυλακτικά προς τον μιντιακό γραμματισμό, οι δεξιότητες που το σχολείο θα προσφέρει στους μαθητές για να ανταποκριθούν στον νέο κόσμο θα είναι λειψές.

Η Παιδεία στα Μέσα

Με βάση τα παραπάνω διαλαμβανόμενα, είναι σαφές ότι όλα τριγύρω αλλάζουν, ενώ τα σχολεία παραμένουν τα ίδια. Ο παραδοσιακός αλφαβητισμός δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη πραγματικότητα. Τα παιδιά της μεσοποιημένης εποχής πρέπει -και σύμφωνα με την Ουνέσκο έχουν δικαίωμα- να διδάσκονται τα Μέσα, ώστε να αναπτύξουν μια ευρύτερη Παιδεία στα Μέσα. Η Ουνέσκο θεωρεί την Παιδεία στα Μέσα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, ενώ η ΕΕ τονίζει την αναγκαιότητά της κι ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη, με οδηγία από το 2009, να τη συμπεριλάβουν στα Αναλυτικά Προγράμματα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης.

Κοντολογίς, η Παιδεία στα Μέσα είναι μια στάση κριτικής ενατένισης των Μέσων. Επιτυγχάνεται μέσω της Εκπαίδευσης στα Μέσα, δηλαδή μέσω συγκεκριμένων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που καλλιεργούν δεξιότητες μιντιακού γραμματισμού. Ο μιντιακός γραμματισμός είναι η ικανότητα αποκωδικοποίησης, αξιολόγησης, ανάλυσης και παραγωγής τόσο έντυπων όσο και ηλεκτρονικών μιντιακών προϊόντων. Δεν είναι πώς να χρησιμοποιεί ένα παιδί τους υπολογιστές ή να περιηγείται με ασφάλεια στο διαδίκτυο. Αντιθέτως, αφορά την εις βάθος κριτική κατανόηση του πώς λειτουργούν, πώς επικοινωνούν, πώς αναπαριστούν τον κόσμο και πώς παράγονται και χρησιμοποιούνται τα διάφορα Μέσα. Συνεπάγεται, δηλαδή, την «ανασκαφή» του μιντιακού οικοσυστήματος, στο οποίο βρισκόμαστε όλοι εμποτισμένοι.

Τα Μέσα δεν είναι απλώς εργαλεία στην υπηρεσία του ανθρώπου. Πλέον, είναι ο κόσμος του ανθρώπου. Εφόσον η αποστολή του σχολείου είναι να γνωρίσει και να προετοιμάσει κατάλληλα τα παιδιά για τον κόσμο, τότε η Παιδεία στα Μέσα πρέπει να αποτελέσει τη ναυαρχίδα του σύγχρονου σχολείου.

*Του Αντώνη Ζαρίντα