Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό και ο θεσμός του σχολείου

Στην ιστορία της ανθρωπότητας το παιδί δεν αντιμετωπιζόταν πάντοτε ως ύπαρξη μοναδική και ανεπανάληπτη άξια σεβασμού. Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη οι νόμοι επέτρεπαν τη θανάτωση των παιδιών. Στον Μεσαίωνα οι ψαράδες έβγαζαν από τα ποτάμια ολόκληρα δίχτυα γεμάτα σωρούς πεταμένων μωρών. Τον 17ο αιώνα, στο Παρίσι πωλούσαν τα μεγαλύτερα παιδιά, ενώ τα μικρότερα τα έδιναν δωρεάν μπροστά στον καθεδρικό της Παναγίας των Παρισίων. Το 1857, στο πρώτο φιλανθρωπικό συνέδριο που έγινε στις Βρυξέλλες, ένας από τους πλουσιότερους εργοστασιάρχες της εποχής, ο κος Σκριβ, καταχειροκροτούμενος δήλωνε με περηφάνια: «Εφαρμόσαμε ορισμένες μεθόδους διασκέδασης για τα παιδιά. Τα μαθαίνουμε να τραγουδούν, μα και να μετρούν ενόσω εργάζονται. Αυτό τα διασκεδάζει και τους δίνει κουράγιο για να υπομείνουν τις δώδεκα ώρες δουλειάς που είναι αναγκαίες για να προμηθευτούν τα μέσα επιβίωσής τους». Η ιστορική ανασκόπηση της έννοιας «παιδί» φανερώνει τη διαχρονική έλλειψη σεβασμού προς αυτό. Φανερώνει τη συστηματική απουσία και αορατότητά του από το κοινωνικό πλαίσιο, στο οποίο εγγραφόταν ως κάτι το περιττό και συνεπώς αντικείμενο εκμετάλλευσης και κακοποίησης.

Το παιδί συστήθηκε ως άνθρωπος και πολίτης με πλήρη δικαιώματα πριν από μόλις τριάντα χρόνια. Παρά το γεγονός ότι στη σημερινή εποχή φαίνεται αυτονόητο, εντούτοις πρόκειται για μια εντελώς καινούρια αντίληψη. Σταθμός θεωρείται η 20η Νοεμβρίου του 1989, ημερομηνία που υιοθετήθηκε ομόφωνα από τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ρυθμίζοντας έτσι τις υποχρεώσεις των κρατών για την προστασία και προαγωγή των δικαιωμάτων του παιδιού (συνεχίζοντας βασικά τις προηγούμενες πρώτες προσπάθειες του 1924, 1948, 1959). Τέθηκε σε ισχύ στις 2 Σεπτεμβρίου 1990 κατόπιν της επικύρωσης από τα κράτη-μέλη. Η υπογραφή εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας έγινε στις 5 Οκτωβρίου 1990 μετά την απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου µε υπ' αρ. 34.150 και ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 1990 και κυρώθηκε ως ο νόμος Αρ. 243 του 1990.

Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού διαποτίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ιδέες του Γιάνους Κόρτσακ (1878-1942), πολωνοεβραίου γιατρού, παιδαγωγού και συγγραφέα, πρωτοπόρου υπέρ των δικαιωμάτων του παιδιού. Ο Κόρτσακ, μια εμβληματική μορφή στον χώρο της παιδαγωγικής, αφιέρωσε όλη του τη ζωή -και τη ζωή του την ίδια εν τέλει- στα παιδιά, βοηθώντας τα με αξιοθαύμαστο αλτρουισμό και προωθώντας τα δικαιώματά τους. Το 1942, στις αρχές Αυγούστου, οδηγήθηκε από τους Ναζί, μαζί με τα περίπου 200 παιδιά από το ορφανοτροφείο που ίδρυσε στη Βαρσοβία (Dom Sierot), στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα όπου θανατώθηκαν όλοι μαζί στους θαλάμους αερίων. Πηγές αναφέρουν ότι παρουσιάστηκαν ευκαιρίες διαφυγής του αλλά αρνήθηκε, επιθυμώντας, εν πλήρει συνειδήσει, να παραμείνει μέχρι τέλους με τα παιδιά «του», όπως τα αποκαλούσε.

Ο Γιάνους Κόρτσακ υποστήριζε ότι τα παιδιά δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι. Αυτός είναι και ο πυρήνας της σκέψης του: τα παιδιά είναι Άνθρωποι με δικαιώματα και αξιοπρέπεια, πρόσωπα που αξίζουν σεβασμό. Σεβασμό στην άγνοιά τους, στις αποτυχίες και τα δάκρυα. Σεβασμό στην κοπιώδη προσπάθεια απόκτησης γνώσεων, στο μυστήριο και τις διακυμάνσεις του επίπονου μόχθου της ανάπτυξης. Σεβασμό στην ιδιοκτησία και τον προϋπολογισμό τους. Σεβασμό σε κάθε μεμονωμένη στιγμή, στην κάθε μέρα που περνά και δεν ξαναγυρνά ποτέ.

Το σχολείο ως ο κατεξοχήν θεσμός διαπαιδαγώγησης των παιδιών, αλλά και ως χώρος που τα υποδέχεται και φιλοξενεί καθημερινά, διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο ως προς την εμπέδωση των δικαιωμάτων των παιδιών και τον σεβασμό τους ως πρόσωπα. Όπως είναι σήμερα οργανωμένο, φαίνεται να σέβεται και να εξυπηρετεί περισσότερο τις ανάγκες των ενηλίκων παρά των παιδιών. Η συζήτηση περί ουσιαστικού και έμπρακτου σεβασμού των παιδιών αναπόφευκτα και αναγκαστικά θα ανοίξει κάποια ζητήματα ταμπού, όπως το ωράριο, τα διαλείμματα, τη βαρυφορτωμένη ύλη, τον όγκο της κατ’ οίκον εργασίας, τον σχολικό χρόνο, την υποχρεωτική ομοιόμορφη στολή κ.ά. Ζητήματα που απευθύνονται στα παιδιά, ενώ στην πράξη είναι προσαρμοσμένα στον κόσμο των ενηλίκων και παραμένουν κλειστά ως αυτονόητα και ανέκκλητα ρυθμισμένα.

Για παράδειγμα, η πολύ πρωινή ώρα έναρξης των μαθημάτων δεν ανταποκρίνεται στον κόσμο των παιδιών, αλλά στον κόσμο της εργασίας των ενηλίκων. Τα σχολικά διαλείμματα, δε, είναι πολύ μικρά για να φάνε τα παιδιά το κολατσιό τους, να παίξουν, να ξεκουραστούν κ.λπ. Η σχολική ύλη θεωρείται υπερβολική και σε πολλές περιπτώσεις ξένη προς τα ενδιαφέροντα των παιδιών. Όσον αφορά την κατ’ οίκον εργασία, αυτή αποτελεί μια ανοικτή πληγή, αφού ο όγκος και η συμβατική της μορφή οδηγεί στην καταπόνηση αντί στην εμπέδωση. Στην ουσία πρόκειται για υποχρεωτική εμφιλοχώρηση του σχολείου στον πολύτιμο χρόνο του παιδιού και της οικογένειας. Εις το όνομα της υποτιθέμενης εξάσκησης, το σχολείο δηλώνει και το απόγευμα την παρουσία του στον κόσμο του παιδιού, υποτιμώντας τις ανάγκες του για ανάπαυση, παιχνίδι, ενασχόληση με ενδιαφέροντα, επικοινωνία με γονείς, συγγενείς, φίλους κ.λπ. Συν τοις άλλοις, η εκπεφρασμένη επίσημη πρόθεση για μεγιστοποίηση του διδακτικού χρόνου θα εμβυθίσει περαιτέρω τα παιδιά στην τυραννία του γρήγορου χρόνου της καταβρόχθισης πληροφοριών και συνακόλουθα θα ελαχιστοποιήσει τις στιγμές των παιδιών να είναι παιδιά. Κατά κάποιον τρόπο, η υποχρεωτική στολή από τα έξι χρόνια, είναι η πρώτη απόπειρα αφαίρεσης της παιδικότητας. Η υποχρεωτική ομοιόμορφη στολή αφαιρεί από το παιδί το δικαίωμα της επιλογής και της προσωπικής έκφρασης. Το μετατρέπει σε μαθητή, σε μικρό ενήλικα, σε «εργαζόμενο». Ικανοποιεί μια φαντασιακή και στρεβλή αντίληψη περί σχολικής πειθαρχίας, ως επίσης εξυπηρετεί πρωτίστως τους γονείς στην καθημερινή προετοιμασία των παιδιών τους για το σχολείο.

Σεβασμός στο παιδί, ωστόσο, σημαίνει μεγιστοποίηση του αργού και ποιοτικού χρόνου της ανάπτυξης και μάθησης. Σεβασμός στο παιδί σημαίνει προσαρμογή του σχολικού θεσμού στο «είναι» του και στις ανάγκες του, ως σπόρου που θ’ ανθίσει και θα καρποφορήσει σταδιακά και σε βάθος χρόνου. Όπως άλλωστε τονίζει ο Γιάνους Κόρτσακ, σεβασμός στο παιδί, σε τελική ανάλυση, είναι η διασφάλιση του δικαιώματος του παιδιού να είναι αυτό που είναι.

*Του Αντώνη Ζαρίντα